Jak zabytek zostaje zabytkiem?
Dziedzictwo kulturowe to nasz skarb, ale też świadek historii, który przechodzi przez pokolenia, łącząc przeszłość z teraźniejszością i przyszłością. Zabytki są bardzo ważnymi elementami tego dziedzictwa. To nie tylko materialne dowody umiejętności, estetyki i zwyczajów naszych przodków, np. co do budownictwa, architektury, sztuki itp., ale też ważna lekcja historii, a czasami – źródła narodowej dumy. Dzisiaj chcemy przyjrzeć się temu, jak taki obiekt zostaje zabytkiem.
Czym jest zabytek?
Zacznijmy od definicji, którą podaje Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 roku. Zgodnie z art. 3 pkt 1 tej ustawy, zabytkiem jest „nieruchomość, rzecz ruchoma wraz z dokumentacją do niej należącą, stanowisko archeologiczne, którego ochrona leży w interesie publicznym ze względu na wartość historyczną, artystyczną lub naukową”.
Zgodnie ze wspomnianą ustawą zabytki klasyfikowane są w kilka kategorii, z których każda ma swoje unikalne cechy i znaczenie. Pozwala to na szerokie i elastyczne podejście do różnorodności dziedzictwa kulturowego i jego potrzeb ochronnych.
Zabytki nieruchome
Do tej kategorii zaliczamy budowle lub ich fragmenty, które są trwale związane z gruntem. Mogą to być kościoły, zamki, pałace, jak nasz w Targoszynie, ale także całe zespoły urbanistyczne czy parkowe (na przykład nasz park). Ich ochrona dotyczy zarówno elementów architektonicznych, jak i związanych z nimi terenów, które są częścią historycznego kontekstu.
Zabytki ruchome
Ta kategoria obejmuje obiekty, które można przenosić, nie są trwale związane z jednym miejscem. Wśród nich znajdziemy dzieła sztuki, rękopisy, meble, utensylia czy też narzędzia. Zabytki ruchome bywają często eksponatami muzealnymi, ponieważ powinny być przechowywane w warunkach zapewniających ich ochronę i możliwość podziwiania przez przyszłe pokolenia.
Zabytki archeologiczne
Są to ślady obecności człowieka w przeszłości, które zostały odkryte w wyniku prac archeologicznych lub przypadkowo. Mogą to być przedmioty codziennego użytku, fragmenty budowli, narzędzia, a nawet całe osady. Zabytki archeologiczne dostarczają cennych informacji na temat życia, kultury, technologii i gospodarki dawnych społeczeństw.
Kryteria uznawania obiektów za zabytki
Aby obiekt mógł zostać uznany za zabytek i wpisany do rejestru zabytków w Polsce, musi spełniać określone kryteria, które są związane z jego znaczeniem historycznym, artystycznym, naukowym lub kulturowym. Poniżej przedstawiam rozszerzone omówienie tych kryteriów.
Wartość historyczna
Obiekt musi być świadectwem wydarzeń, epok, działań ludzkich lub rozwoju społecznego, który ma istotne znaczenie dla historii. Wartość historyczna może wynikać z powiązania z ważnymi postaciami, wydarzeniami lub procesami historycznymi. Przykładem mogą być budowle, które były świadkami znaczących wydarzeń, miejsca bitew, domy sławnych postaci historycznych.
Świetnym przykładem jest Zamek Królewski na Wawelu w Krakowie – dawna rezydencja królów Polski, miejsce koronacji i pochówków, jest świadectwem ważnych wydarzeń historycznych i ewolucji polskiej kultury oraz polityki.
Wartość artystyczna
Kryterium to odnosi się do estetycznego wpływu obiektu, jego stylu, wykonania oraz wkładu w rozwój sztuki i architektury. Zabytki o wartości artystycznej mogą być dziełami wybitnych artystów, przykładami szczególnych kierunków w sztuce lub rzemiośle, a także posiadać unikalne cechy kompozycyjne czy techniczne.
Doskonały przykład to Kościół Pokoju w Świdnicy. Jest to jeden z dwóch kościołów na Dolnym Śląsku, wpisanych na listę UNESCO. Reprezentuje unikalną wartość artystyczną dzięki wyjątkowej architekturze i bogatemu wnętrzu, które jest przykładem sztuki sakralnej okresu baroku.
Wartość naukowa
Obiekty posiadające wartość naukową dostarczają wiedzy o przeszłości, technologii, sposobach budowy, życiu codziennym ludności czy też rozwoju społecznym i kulturowym. Zabytki archeologiczne, dokumenty historyczne, technologie zapomniane lub rzadkie, mogą oferować unikalne informacje dla badań naukowych w różnych dziedzinach.
Przykładem może być Biskupin – stanowisko archeologiczne, prehistoryczna osada obronna ludności kultury łużyckiej. To niezwykle cenne źródło informacji o życiu, technologii i organizacji społecznej w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza na terenach Polski, na którym uczą się całe pokolenia Polaków.
Stan zachowania
Zabytek powinien zachować w stopniu możliwym autentyczność i integralność, które pozwalają na odczytanie jego wartości historycznych, artystycznych lub naukowych. Obiekty, które pomimo upływu czasu czy zmian zachowały swoją pierwotną formę, materiały, detale czy dekoracje, są szczególnie cenne.
Stare Miasto w Zamościu jest doskonałym przykładem zabytku zachowanego w pierwotnej formie. Zaprojektowane w XVI wieku jako idealne miasto renesansowe, doskonale zachowane do dzisiejszych czasów, prezentuje unikalny układ urbanistyczny i architektoniczny, który jest świadectwem epoki i wizji jego twórcy, Jana Zamoyskiego oraz architekta Bernarda Morando.
Unikalność i rzadkość
Obiekty, które są jedynymi lub rzadkimi przykładami swojego rodzaju, techniki, stylu czy epoki, posiadają szczególną wartość. Ich ochrona jest ważna ze względu na ograniczoną liczbę podobnych przykładów, co czyni je niezastąpionymi świadkami historii i kultury.
Do głowy przyszła nam tutaj jako przykład takiego zabytku kopalnia soli w Wieliczce. To jedna z najstarszych działających kopalni soli na świecie, która zaczęła działać w XIII wieku. Jest wyjątkowym zabytkiem techniki, z unikalnymi komorami, kaplicami wykutymi w soli i podziemnymi jeziorami, stanowiącym świadectwo rozwoju technik górniczych.
Społeczne znaczenie
Zabytki mogą być ważne dla lokalnych społeczności, narodów lub grup etnicznych jako elementy tożsamości, pamięci społecznej czy tradycji. Miejsca kultu, zabytki związane z lokalnymi legendami czy też obiekty będące symbolem ważnych dla społeczności wartości, są chronione również ze względu na ten aspekt.
Nie znajdziemy chyba lepszego przykładu niż Auschwitz-Birkenau (Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu) – miejsce pamięci i muzeum, które jest świadectwem zbrodni Holocaustu i II wojny światowej. Ma ogromne znaczenie społeczne i edukacyjne dla upamiętnienia ofiar i przestrogi przed grozą wojny oraz ludobójstwem. Na pewno nie będzie nadużyciem stwierdzenie, że jest to zabytek ważny dla całego świata.
Proces wpisywania do rejestru zabytków
Proces wpisywania do rejestru zabytków w Polsce jest ściśle regulowany przez Ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Jest to procedura administracyjna, mająca na celu formalne uznanie obiektu za zabytek i zapewnienie mu odpowiedniej ochrony prawnej. Proces ten składa się z kilku etapów:
Etap 1. Inicjacja procesu
Proces może zostać zainicjowany z różnych źródeł – może to zrobić właściciel obiektu, organ ochrony zabytków (np. gminny konserwator zabytków), instytucja naukowa, organizacja społeczna lub nawet osoba prywatna. Wniosek o wpis do rejestru zabytków kierowany jest do wojewódzkiego konserwatora zabytków.
Etap 2. Weryfikacja i badania
Po złożeniu wniosku wojewódzki konserwator zabytków przeprowadza wstępną ocenę zgłoszonego obiektu. Etap ten może obejmować badania dokumentacyjne, historyczne, artystyczne oraz techniczne obiektu. W niektórych przypadkach konieczne jest przeprowadzenie dodatkowych badań archeologicznych, architektonicznych lub konserwatorskich.
Etap 3. Konsultacje i opinie
W procesie decyzyjnym konieczne jest również przeprowadzenie konsultacji z różnymi instytucjami i ekspertami, w tym z Narodowym Instytutem Dziedzictwa (NID), lokalnymi władzami samorządowymi oraz innymi zainteresowanymi stronami. Celem jest zebranie opinii, które mogą wpłynąć na ostateczną decyzję o wpisie.
Etap 4. Decyzja o wpisie
Na podstawie zebranych materiałów, badań i opinii, wojewódzki konserwator zabytków podejmuje decyzję o wpisie obiektu do rejestru zabytków. Decyzja ta jest aktem administracyjnym, który może być zaskarżony przez zainteresowane strony do Generalnego Konserwatora Zabytków.
Etap 5. Wpis do rejestru zabytków
Po pozytywnej decyzji, obiekt zostaje oficjalnie wpisany do rejestru zabytków. Wpis ten wiąże się z szeregiem praw, ale też obowiązków dla właściciela zabytku, w tym koniecznością dbałości o jego stan zachowania i uzyskiwania zgody na wszelkie prace remontowe czy restauracyjne.
Etap 6. Ochrona i monitoring
Z wpisem do rejestru związana jest stała ochrona i monitoring stanu zabytku przez odpowiednie organy ochrony zabytków. To zapewnia trwałe zachowanie wartości zabytku dla przyszłych pokoleń.